در کتاب شریف مفاتیح‏الجنان در فصل اول از باب اول که درباره تعقیبات است این دعا را نقل نموده است و مى‏گوید: این دعا را پیغمبر(ص) به امیرالمؤمنین(ع) براى حافظه تعلیم نمود: «سبحان من لایعتدى علی اهل مملکته ، سبحان من لایأخذ اهل الارض بالوان العذاب، سبحان الرؤوف الرحیم، اللهم اجعل لى فى قلبى نورا و بصرا و فهما و علما انک على کل شى‏ء قدیر» و نیز در خلاصه الاذکار است که در وقت مطالعه بخواند: «اللهم اخرجنى من ظلمات الوهم و اکرمنى بنور الفهم اللّهم افتح علینا ابواب رحمتک و انشر علینا خزائن علومک برحمتک یا ارحم الراحمین». و مؤلف محترم گوید که کسى که مى‏خواهد حافظه‏اش زیاد شود مسواک کند و قرآن بخواند و به خصوص آیه‏الکرسى را قرائت نماید و همینطور خوردن مویز در ناشتا، به خصوص اگر سرخ و بیست و یک دانه باشد، براى تقویت فهم و ذهن و حافظه نافع است خوردن حلوا و گوشت نزدیک گردن و عسل و عدس نیز مورث حفظ است ... و هر روز بعد از نماز صبح پیش از آنکه تکلم کند بگوید: «یا حى یا قیّوم فلا یفوت شیئا علمُه و لایؤده ...» و اجتناب کند از چیزهایى که سبب نسیان مى‏شود و آن ... و کثرت معاصى و کثرت هموم و احزان در امر دنیا و کثرت اشتغال و علائق و ... است. در کتاب شریف کافى نیز از امام معصوم نقل شده است که از خدا بخواه که عقل تو را قوى بگرداند و از خدا طلب فهم و درک نما (بحارالانوار، ج 1، ص 224 روایت 17 روایت عنوان بصرى) علاوه بر دعاها و امور ذکر شده بطور کلى به دست مى‏آید که امور معنوى و عبادى براى تقویت قواى ذهنى مؤثر است و انجام گناه و مکروه براى قواى ذهنى و عقلى مضر است. آنچه در مورد تقویت حافظه و هوش از کتب روایی و ادعیه بیان شد، علت تامه محسوب نمی شود. بعضی از عوامل مربوط به هوش و حافظه در اختیار ما نیست و مربوط به عوامل ژنتیکی و وراثتی است. به عبارت دیگر هوش و حافظه و استعداد هر انسانی برآیندی از عواملمتعدد وراثتی و محیطی است که بعضی از این عوامل در اختیار ماست. از قبیل آنچه در بالا گفته شد و بعضی از آنها از حوزه اختیار انسان خارج است مانند نقش عوامل ژنتیکی اجداد گذشته. بنابراین توقع نداشته باشید که با انجام کارهای فوق که قطعا مؤثر هستند معجزه شود که ناگهان بهره هوشی شما از 90 به 130 ارتقاء پیدا کند و اگر این چنین نشد اعتقاد به این توصیه هایی که معصومین کرده اند کم شود. بنابراین همان طور که یک فردی که مثلا 170 سانتی متر است نمی شود قد او را به 190 ارتقاء داد. همین طور هوش 100 را نمی توان به 120 ارتقاء داد. بله، یک فرد با 170 سانتی متر قد را می توان از طریق ورزش و تغذیه سالم تقویت کرد تا کارآیی بهتری داشته باشد. یک هوش با نمره 100 را می توان تقویت کرد تا کارآمدتر باشد. البته در یک دوره هایی از رشد مثل دروان جنینی و سال های اولیه زندگی کودک می توان براساس یک برنامه صحیح تغذیه مادر و همچنین تغذیه کودک و علاوه بر آن غنی کردن محیط رشد کودک با فراهم کردن محرک های سالم محیطی، حتی بهره هوشی را افزایش داد ولی در دوران جوانی و میان سالی باید بیشتر به این فکر بود که موانع کارآیی هوش را حذف کرد و عوامل شکوفایی و قابلیت ها را فراهم نمود تا آنچه دست آفرینش در خلقت انسان تعبیه کرده است به منصه ظهور رساند و این روایات و توصیه ها بیشتر ناظر به همین مسائل است. واما از دیدگاه روانشناسان می توان با استفاده از راهکارهای زیر به تقویت حافظه پرداخت. 1. تقطیع : یعنی حروف را به قطعه های واژه ای و قطعه های واژه ای را به قطعه های عبارتی دسته بندی کردن از طریق تقطیع می توان حروف یا ارقام را به قطعه های معنادار تبدیل کرده و ظرفیت حافظه ی خود را افزایش داد مثلا زنجیره ی عددی 83 - 619 - 2177 - 149 را به زنجیره ی 1492 - 1176 - 1983 (که سالهای میلادی است ) تبدیل نموده و حافظه ی خود را افزایش می دهیم . 2. معنادار کردن : این روش بهتر از هر شیوه دیگر به حافظه کمک می کند و هر چه معنا عمیق تر یا با جزئیات بیشتری رمزگردانی شود, مطلب بهتر به یاد می ماند. بنابراین وقتی می خواهید نکته ای را از کتابی به خاطر بسپارید احتمال یادآوری آن در صورتی بیشتر است که توجه خود را بیشتر بر معنای آن مطلب متمرکز کنید تا بر واژه ها. هر چه عمیق تر و کامل تر به معنا توجه کنید بهتر آن را به یاد خواهید آورد. به عبارت دیگر به جای حفظ الفاظ معانی را حفظ نمایید. 3. سازماندهی : با سازماندهی مطالب به راحتی می توان مطالب را یاد گرفت , حفظ کرد و سپس به یاد آورد. یعنی برای یادگیری و حفظ موضوع و مطلبی که دارای زیر مجموعه و زیرشاخه های متعدد و متکثری است آن را در یک سلسله مراتبی منطقی قرار داده و از کل به جزئ و از بالا به پائین به زیرشاخه های جزئی تر تقسیم نموده و به خاطر خود بسپارید. 4. بافت : ما معمولا مطالبی را می آموزیم که در یک شرایط زمانی , مکانی و... خاصی یاد می گیریم این مجموعه شرایط حاکم بر فضای یادگیری را بافت می گویند ما وقتی می توانیم به آسانی مطالب را بازیابی کنیم که بافت حاکم بر بازیابی را همان بافتی قرار دهیم که در زمان یادگیری و وقوع آن وجود داشته است مثلا اگر قرار باشد شما نام همکلاسیهای دوران راهنمایی خود را بیاد آورید, با گردشی در راهروهای مدرسه ای که دوره ی راهنمایی را در آن گذرانیده اید باز یابی اسامی دوستان همکلاسی را آسان تر می توانید انجام دهید. 5. روش پس ختام : این روش که توانایی دانشجو را در به خاطر سپردن مطالب کتابهای درسی کمک می کند به روش پس ختام معروف است که نام این روش متشکل از حروف اول شش مرحله ی آن است . 1. پیش خوانی 2. سؤال کردن 3. خواندن 4. تفکر 5. از حفظ کردن 6. مرور کردن . توضیح : فرض کنید می خواهید مطلبی از یک کتاب را به خاطر بسپارید و سپس باز یابی کنید ابتدا با پیش خوانی یک برداشت کلی از موضوعات مهم انجام می دهید. این نوع پیش خوانی باعث می شود که مطالب مهم فصل را شما سازمان دهی کنید (همان طور که قبلا گذشت ) در مرحله ی دوم و سوم : دانشجو باید درباره ی هر بخشی سؤالهایی طرح کند و در مرحله ی خواندن (سوم ) باید هر بخش را به قصد پاسخ دادن به سئوالهای طرح شده بخواند. در مرحله ی چهارم به دانشجو گفته می شود که هنگام خواندن , ساختن سؤال ها و ایجاد ارتباط بین دانسته های خود درباره ی مطلب فکر کن که در واقع دانشجو به مطالب خوانده شده معنا دهی می کند. سپس در مرحله پنجم و ششم یعنی در مراحل از حفظ گفتن و مرور کردن دانشجو باید سعی کند واقعیتهای اصلی مطالب را که خوانده بیاد آورد و به سئوالهایی که خود طرح کرده , پاسخ دهد. علاوه بر آنچه گفته شد عوامل زیر نیز در تقویت حافظه مؤثر است . 1. تقویت تمرکز و دقت . 2. کاهش اضطراب و کسب آرامش بویژه هنگام مطالعه . 3. تأمین نیازهای طبیعی و فیزیولوژیکی (تغذیه ی مناسب , ورزش , رعایت بهداشت ) 4. کاهش اشتغالات ذهنی 5. یاد خدا (انجام امور عبادی بویژه نماز اول وقت , قرائت قرآن و ادعیه ) 6. استفاده بیشتر از مواد حاوی گلوکز (مثل خرما, عسل و شیرینی جات طبیعی ). مواد دارای کلسیم و فسفر و ویتامینهای D مانند: لبنیات , روغن ماهی , C پرتقال , گوجه فرنگی , B سبوس گندم , سبزیجات تازه A هویج , جگر. 7. تمرین و تکرار مطالب (خیلی مهم است ). 8. بعد از هر 45 دقیقه مطالعه حدود 10 دقیقه استراحت کنید. 9. تمرینات تنفسی برای انجام این تمرین کافی است در حالت ایستاده یا درازکش ریه را از هوا پر نموده و با آرامش بازدم را انجام دهید. دانشجوى گرامى در رابطه باعلل فراموشى باید به عرض تان برسانیم که روان شناسان معتقدند که حافظه سه مرحله دارد: 1- رمز گردانى، 2- اندوزش ، 3- بازیابى. منظور از رمز گردانى تبدیل اطلاعات فیزیکى به نوعى رمز قابل قبول براى حافظه است این مرحله همان سپردن اطلاعات به حافظه مى‏باشد اندوزش عبارت از نگهدارى و ذخیره اطلاعات رمز گردانى شده است و باز یابى فرایندى است که از طریق آن اطلاعات به هنگام نیاز از حافظه فرا خوانده مى‏شوند در نظریه‏هاى جدیدى که در رابطه با حافظه مطرح شده است اعتقاد بر این است که فراموشى ناشى از احتمال وقوع خطا در یک یا چند مرحله از این مراحل سه گانه مى‏باشد البته نباید نقش عوامل هیجانى نظیر اضطراب و استرس را در فراموشى نادیده گرفت . توصیه‏هاى زیر را عملى سازید: 1- تلاوت و حفظ قرآن، 2- پرهیز از پرخوابى و پرخورى و خوردن غذاهاى سنگین، 3- سحرخیزى و بیدارى بین‏الطلوعین، 4- خواندن دعاهایى که به این منظور وارد شده (در مفاتیح‏الجنان در تعقیبات مشترکه دعایى ذکر گردیده) 5- مداومت بر مسواک زدن، 6- خوردن عسل، 7- خوردن کندر و زنجبیل (به مقدار کم) 8- استراحتتان به اندازه کافى باشد و از فشار درسى و کارى خود بکاهید. 9- به اندازه کافى تفریح داشته باشید. امید است با عمل کردن به روش مذکور و توصیه‏هاى بالا دیگر هیچ وقت دچار فراموشى مشکل‏زا نشوید. در روایات معصومین اشاراتی به علل و موجبات فراموش شده است که اهم آنها از این قرار است: ارتکاب گناه. خوردن چیزهای ترش. خنده زیاد. بی احترامی به استاد. خوردن پنیر زیاد. غم و اندوه برای امور دنیایی. خواندن سنگ قبرها. تماشای به دار آویخته. خوردن در حالت جنابت. آشامیدن زیاد آب و مایعات. غذای داغ خوردن. افراط در مجامعت. به کار نینداختن حافظه.